Spis treści


III. Ubezwłasnowolnienie osoby z zaburzeniami psychicznymi

Instytucja ubezwłasnowolnienia stanowi instrument prawa prywatnego, reguluje trwałe pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych osób dorosłych1. Jej celem jest służba ochronie prawnej osób, które zostały określone jako niezdolne do samodecydowania o sobie. Ogólnie rzecz ujmując, ubezwłasnowolnienie jest to ograniczenie lub pozbawienie praw do czynności prawnych2. Instytucja ubezwłasnowolnienia jest silną ingerencją w sferę praw osobistych jednostki, oddziałuje zasadniczo na podstawowe prawa osobiste człowieka w zakresie swobodnego kierowania swoim postępowaniem. Celem jest ochrona interesów osoby, której ubezwłasnowolnienie dotyczy. Aby instytucja ta odpowiednio funkcjonowała, konieczna jest spójność regulacji w obrębie gałęzi prawa, przede wszystkim prawa cywilnego – materialnego i proceduralnego, oraz prawa opiekuńczego. Należy również sięgnąć do zagadnień z zakresu innych nauk, takich jak psychologia i medycyna.

Ubezwłasnowolnienie było obecne w polskim prawie przed II wojną światową. Po wojnie pojawiło się w kodeksie cywilnym w 1964 roku. Pomimo tak wiekowej instytucji, ubezwłasnowolnienie nie doczekało się zbyt wielu zmian w obowiązującym prawie, jak i opracowań monograficznych. Problem niewłaściwej ochrony osób ubezwłasnowolnionych został dostrzeżony przez Trybunał Konstytucyjny. Trybunał wyraźnie zasugerował potrzebę zmian. Zauważył, że większość państw odchodzi od sztywnego ograniczenia praw i wolności osób chorych psychicznie, upośledzonych lub uzależnionych na rzecz regulacji bardziej elastycznych. Trybunał przywołał rozwiązania francuskie, niemieckie i austriackie, gdzie istnieje możliwość indywidualnego oznaczenia przez sąd rodzajów czynności, które osoba poddana opiece może dokonywać samodzielnie, bez zgody przedstawiciela ustawowego3.

Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z ustawowo określonych przyczyn nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego4. Ubezwłasnowolnienie oznacza pozbawienie zdolności do czynności prawnych danej chorej osoby w wyniku orzeczenia sądu. Powinno być wyrazem troski, pomocy i opieki wobec osób, które nie potrafią same się o siebie zatroszczyć i pomóc sobie.

Ubezwłasnowolnienie może dotyczyć ogółu wykonywanych czynności prawnych lub nadzoru nad tymi czynnościami. Ustawodawstwo mówi o ubezwłasnowolnieniu całkowitym i częściowym.

IV. Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe

Przesłankami ubezwłasnowolnienia są: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem.

Należy wskazać, że przy określeniu przesłanki zaburzeń psychicznych ustawodawca posłużył się metodą kombinowaną, dwuczłonową. Zarówno przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, jak i częściowym, występuje człon psychiatryczny, który wskazuje jako przyczyny ubezwłasnowolnienia występowanie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń psychicznych. W odmienny sposób ukształtował natomiast drugi człon, tworzący tę przesłankę. Przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym występuje bowiem element psychologiczny, określający następstwa zaburzeń psychicznych osoby jako niemożność kierowania swoim postępowaniem. Z konstrukcji przepisu wynika konieczność istnienia związku przyczynowego pomiędzy wskazanymi członami5.

Sąd Najwyższy zauważył, że choroba psychiczna sama przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadnić tylko wówczas, gdy chory psychicznie nie może kierować swoim postępowaniem. Nie każda choroba psychiczna pociąga za sobą taki skutek. Zależy to od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Oznacza to, że samo tylko wystąpienie zaburzeń psychicznych nie spowoduje orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego, musi oprócz tego istnieć określony skutek.

Jak już wspomniałam, termin choroba psychiczna jest raczej uważany w prawie za pojęcie nieostre. Zgodnie z definicją pojawiającą się w doktrynie prawniczej pod pojęciem choroby psychicznej rozumiemy przewlekły proces psychotyczny typu endogennego i organicznego bądź somatogennego6.

W literaturze wskazuje się, że do chorób psychicznych w dużym zakresie zalicza się prócz chorób umysłowych także nerwice, zaburzenia osobowości (psychopatia, socjopatia, charakteropatia, homilopatia) oraz zaburzenia wtórne względem choroby mózgu o podłożu organicznym i somatycznym, w tym zespoły otępienne7.

Przechodząc do omawiania kolejnej kategorii zaburzeń: spośród wielu definicji niedorozwoju umysłowego na uwagę zasługuję definicja R. Hebera, zgodnie z którą jest to „powstały w okresie rozwojowym stan charakteryzujący się istotnie niższą od przeciętnej ogólną sprawnością intelektualną, związany z zaburzeniami w jednej lub więcej dziedzinach, takich jak: dojrzewanie, uczenie się i przystosowanie społeczne”8.

Natomiast trudno do końca przewidzieć, co ustawodawca miał na myśli, konstruując kolejną kategorię tzw. innych rodzajów zaburzeń psychicznych. Niewątpliwie, tak jak słusznie wskazuje K. Lubiński, wykładnia gramatyczna sugeruje, że mowa tu o zaburzeniach psychicznych, niebędących ani chorobą psychiczną, ani niedorozwojem umysłowym. Wydaje się, że ustawodawca wskazał jedynie przykłady lub objawy takich zachowań jak pijaństwo czy narkomania.

Element psychologiczny przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym ustawodawca określa jako niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę dotknięta danym schorzeniem psychicznym. Wydaje się być pomocny dla zrozumienia istoty tego elementu wyrok Sądu Najwyższego, w którym stwierdzono, że:

Stosunek psychiczny do podejmowanego zachowania się i jego skutków opiera się na dwóch elementach: na przewidywaniu i woli. Oba te elementy zakładają istnienie upośledzonego działania funkcji psychicznych, pozwalającego na właściwe rozeznanie znaczenia skutków swego zachowania się oraz pokierowania swym postępowaniem9.

Niemożność kierowania swym postępowaniem odnosi się nie tylko do sfery stosunków cywilnoprawnych, ale również do stosunków regulowanych innymi gałęziami prawa, nawet do sfery stosunków społecznych i gospodarczych nie regulowanych przepisami prawa10. Ocena, czy osoba jest w stanie kierować swoim postępowaniem, może być oparta jedynie na opinii biegłych psychiatrów.

Kolejną przesłanką wymagająca omówienia jest wiek. W polskiej praktyce prawnej wraz z ukończeniem trzynastego roku życia obywatel uzyskuje częściową zdolność do czynności prawnych w ograniczonym do najprostszych elementów zakresie. Granica wieku wynika stąd, że przed jego osiągnięciem osoba fizyczna i tak nie ma zdolności do czynności prawnych, a więc ubezwłasnowolnienie pozostałoby bez wpływu na jej sytuację prawną. Dlatego też, jeżeli istnieją przesłanki, że dana osoba może ze względu na swój stan psychiczny nie podołać nawet ograniczonej odpowiedzialności, sąd właśnie w tym momencie podejmie decyzję o całkowitym ochronieniu jej przed skutkami złych lub nie w pełni świadomych wyborów.

Spełnienie łącznie wszystkich trzech przesłanek nie skutkuje obligatoryjnie wydaniem orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Analiza orzecznictwa sądowego wskazuje na to, iż sądy orzekają ubezwłasnowolnienie tylko w wypadkach, gdy wydanie takiego orzeczenia leży w interesie osoby, co do której toczy się postępowanie.

Reasumując, osoba która skończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego ustanawia się opiekę, chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego są analogiczne do ubezwłasnowolnienia całkowitego. Różnica polega na tym, że stan osoby, która ma być ubezwłasnowolniona częściowo, nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw11. Tak więc przyczynami, z powodu których może dojść do częściowego ubezwłasnowolnienia są: choroba psychiczna, niepełnosprawność intelektualna lub inne zaburzenia wpływające na zaburzenia percepcji i kompetencji społecznych. Są to jednak przypadki, w których stan badanej osoby nie wskazuje na całkowitą niezdolność do samostanowienia o sobie, a jedynie na częściowe ograniczenie w tym zakresie; osoba taka jest w stanie podejmować pewne decyzje, ale potrzebuje w tym pomocy osób trzecich. Jest to też przyczyna, dla której osoba częściowo ubezwłasnowolniona obejmowana jest kuratelą. Podkreślenia wymaga jednak fakt, iż przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, oprócz dokonywania określonych czynności prawnych, powinien także dokonywać niezbędnych czynności faktycznych, głównie związanych z dbałością o zdrowie ubezwłasnowolnionego. Odmienny pogląd jest dopuszczalny jako sprzeczny z koniecznością niesienia szeroko rozumianej pomocy osobie ubezwłasnowolnionej. Wskazać należy również okoliczność, iż przy ocenie występowania potrzeby pomocy do podejmowania czynności faktycznych należy mieć na względzie głównie sprawność intelektualną osoby, nie zaś jej sprawność fizyczną12.

Magda Bujnowska
Uniwersytet w Białymstoku

Przeczytaj również: Ubezwłasnowolnienie osób z zaburzeniami psychicznymi, cz. I


Najpopularniejsze pytania i odpowiedzi

Jakie są ogólne zasady ubezwłasnowolnienia osób z zaburzeniami psychicznymi?

Ubezwłasnowolnienie osób z zaburzeniami psychicznymi jest instrumentem prawa prywatnego, ograniczającym lub pozbawiającym zdolności do czynności prawnych w celu ochrony prawnej osób niezdolnych do samodzielnych decyzji. Dotyczy dorosłych osób z zaburzeniami psychicznymi, niedorozwojem umysłowym lub innymi podobnymi problemami.

Czym różni się ubezwłasnowolnienie całkowite od częściowego?

Ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza pozbawienie zdolności do czynności prawnych z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń na tyle poważnych, że uniemożliwiają kierowanie własnym postępowaniem. Ubezwłasnowolnienie częściowe, z kolei, stosuje się, gdy osoba potrzebuje pomocy w prowadzeniu spraw, ale jej stan nie uzasadnia całkowitego pozbawienia zdolności do czynności prawnych.

Jakie są przesłanki ubezwłasnowolnienia?

Przesłankami ubezwłasnowolnienia są choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, inne zaburzenia psychiczne (np. pijaństwo, narkomania) w stopniu uniemożliwiającym samodzielne kierowanie postępowaniem lub potrzeba pomocy w prowadzeniu spraw życia codziennego.

Jakie są konsekwencje ubezwłasnowolnienia dla osoby dotkniętej?

Ubezwłasnowolnienie oznacza ograniczenie lub pozbawienie zdolności do czynności prawnych, co wpływa na podstawowe prawa osobiste dotkniętej osoby. Osoba ubezwłasnowolniona może wymagać opieki lub kurateli w zależności od stopnia ubezwłasnowolnienia.

Jak wygląda proces orzekania o ubezwłasnowolnieniu?

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wydaje sąd, bazując na opinii biegłych psychiatrów. Sąd bierze pod uwagę przesłanki ubezwłasnowolnienia i ocenia, czy wydanie orzeczenia leży w interesie osoby dotkniętej. Decyzja o ubezwłasnowolnieniu nie jest automatyczna, nawet jeśli spełnione są wszystkie przesłanki.

  1. R. Rybski, Konstytucyjny status osób ubezwłasnowolnionych, Warszawa 2015, s. 24.
  2. Ibidem, s. 4.
  3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7.03.2007, K 28/05.
  4. M. Paszkowska, Ubezwłasnowolnienie, „Jurysta” 2008, nr 6, s. 23.
  5. L. Ludwiczak, op. cit., s.19.
  6. M. Tomaszewska, Metodologiczny status pojęć – przesłanek ubezwłasnowolnienia na przykładzie choroby psychicznej, Prawo i Medycyna 2008, nr. 4, s. 106.
  7. Ibidem, s. 107.
  8. K. Lubiński, Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa 1979, s. 24.
  9. Wyrok sadu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1979 r., II CR 448/79, OSPiKA 1981, nr 3, poz. 45.
  10. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1969 r., I CR 140/69, OSNCP 1970/5 poz. 85.
  11. M. Gutowski, Ubezwłasnowolnienie częściowe, Legalis 2016 r.
  12. L. Ludwiczak, op.cit., s.25.